رشته مدیریت بحران — نحوه انتخاب رشته دانشگاه و بازار کار

به احتمال زیاد تا امروز خیلی اسم مدیریت بحران را شنیده‌اید. مخصوصا بعد از اتفاقات ناگواری مثل زلزله، سیل و… بیشتر این واژه به گوش‌مان می‌خورد. گاهی انتقادهایی راجع به وضعیت مدیریت بحران در کشورمان داشتیم که به شکل طنز یا اعتراضات جدی، در شبکه‌های اجتماعی و سایر رسانه‌ها دست به دست شدند. اگر می‌خواهید نقش پررنگی در رفع بحران‌های موجود در کشور داشته باشید، یکی از راه‌ها، انتخاب رشته تحصیلی مدیریت بحران است. بعد از فارغ‌التحصیلی، می‌توانید وارد بازار کار شوید. در این مقاله به شکل کامل درباره رشته مدیریت بحران و جزئیات مربوط به آن صحبت خواهیم کرد. همراهِ مجله اون با من باشید 🙂

مدیریت چیست؟

مدیریت را به شکل‌های گوناگون تعریف می‌کنند. بعضی‌ها آن را «هنر انجام کار به وسیله دیگران» و بعضی‌ها آن را «عملیات‌هایی مستمر برای موفقیت یک مجموعه یا سازمان» می‌دانند. مدیریت زیرشاخه‌های زیادی دارد که هر کدام به شکل تخصصی دنبال می‌شوند. برای مثال می‌توان به رشته‌های مدیریت دولتی، مالی، بازرگانی، شهری، فناوری اطلاعات، صنعتی و… اشاره کرد.

یادگیری و آموزش، بخش جدانشدنی زندگی یک مدیر است. مدیران موفق، کسانی هستند که به شکل مستمر آموزش می‌بینند و خودشان را به‌روز نگه می‌دارند. پس داشتن یک منبع آموزشی مناسب برای مدیران واجب و ضروری است. فرادرس صدها ساعت آموزش تخصصی و باکیفیت در حوزه مدیریت، تولید کرده و ساخت آموزش‌های جدید هم در برنامه آن‌ها قرار دارد. اگر می‌خواهید رشته مدیریت بحران را برای ادامه تحصیل انتخاب کنید یا دانشجوی سایر گرایش‌های مدیریت هستید، با کلیک روی لینک زیر وارد آموزش‌های رشته خود شوید.

• مجموعه آموزش مدیریت — کلیک کنید

مدیریت بحران چیست؟

مدیریت بحران (Crisis management) فرآیندی است که در آن یک سازمان یا یک مجموعه، با رویدادی غیرمنتظره و مخرب که سازمان یا ذینفعان آن را تهدید می‌کند، مواجه می‌شود. مطالعه و تحقیق درباره بحران‌ها با بلایای صنعتی و زیست محیطی در مقیاس بزرگ، در دهه 1980 میلادی جدی‌تر شد. مدیریت بحران، مهم‌ترین فرآیند در روابط عمومی سازمان به حساب می‌آید.

3 عنصر مهم در هر بحرانی مشترک هستند:

1. تهدید برای سازمان
2. غافلگیری
3. فرصت کوتاه برای تصمیم‌گیری

Venette اینطور می‌گوید که «بحران، نوعی دگرگونی است که در آن، سیستم قدیمی دیگر نمی‌تواند حفظ شود.» پس با توجه به این تعریف، به یک اِلِمان یا عنصر دیگر می‌رسیم که «نیاز به تغییر» است. اگر نیاز به تغییر وجود نداشته باشد، اتفاق به وجود آمده را می‌توان یک نوع حادثه دانست.

مدیریت بحران متشکل از مهارت‌ها و تکنیک‌های مورد نیاز برای شناسایی، ارزیابی، درک و کنار آمدن با یک موقعیت جدی است، به ویژه از لحظه‌ای که برای اولین بار رخ می‌دهد تا زمانی که مراحل بهبودی (recovery) شروع می‌شود.

تفاوت مدیریت بحران با مدیریت ریسک در چیست؟

مدیریت ریسک (risk management)، شامل ارزیابی تهدیدات بالقوه و یافتن بهترین راه‌های ممکن برای اجتناب از آن تهدیدها می‌شود، مدیریت بحران، شامل مقابله با تهدیدات قبل، حین و بعد از وقوع آنهاست.

همچنین بحران را می‌توان جنبه‌ای از مدیریت ریسک در نظر گرفت. این نظریه که مدیریت بحران، نشان‌دهنده شکست در مدیریت ریسک است، کاملا نادرست است، چون هیچوقت نمی‌توانیم به طور کامل احتمال وقوع فجایع و بلایا را کاهش دهیم و آن‌ها را به صفر برسانیم.

بعد از وقوع بحران چه باید کرد؟

واکنش به بحران، باید شامل اقدامات در زمینه‌های زیر باشد:

1. پیشگیری از بحران
2. ارزیابی بحران
3. مدیریت بحران
4. پایان دادن به بحران

هدف مدیریت بحران، آمادگی مناسب برای مقابله با بحران، اطمینان از واکنش سریع و کافی به آن، حفظ کانال‌های گزارش‌دهی و ارتباطات در صورت وقوع بحران و تلاش برای پایان بحران است.

استانداردها و روش های مدیریت بحران

روش‌های مدیریت بحران یک کسب و کار یا یک سازمان تجاری را طرح مدیریت بحران می‌نامند. یک استاندارد بریتانیایی به نام BS11200:2014 وجود دارد که درک اصطلاحات و چارچوب‌های مربوط به بحران را ممکن می‌کند.

در این استاندارد، تمرکز روی مقابله سازمان با خطرات، به ویژه رویدادهای قوی سیاه (Black swan theory) است که تهدیدات استراتژیک قابل توجهی را برای سازمان‌ها به همراه دارد. نظریه قوی سیاه اثرات بسیار گسترده بعضی از اتفاقات غیرقابل‌پیش‌بینی و تاثیرات آن‌ها را بررسی می‌کند. در حال حاضر، کار برای توسعه یک استاندارد بین‌المللی در حال انجام است.

مدیریت بحران گاهی به عنوان مدیریت حوادث (incident management) نیز نامیده می‌شود، اگرچه بیشتر متخصصان این حوزه مثل پیتر پاور (Peter Power) می‌گویند که اصطلاح «مدیریت بحران» دقیق‌تر و مرتبط‌تر است.

ذهنیت بحران یک طرز تفکرِ بحران (crises mindset)، باید راجع به بدترین سناریو ممکن و در عین حال ارائه راه‌حل‌های متعدد فکر کند. آزمون و خطا در مدیریت بحران، پذیرفته شده است، زیرا خط اول دفاعی در شرایط بحرانی، ممکن است کارساز نباشد. باید لیستی از تصمیمات اضطراری داشت و همیشه در حالتِ آماده باش بود.

مدیریت اضطراری و مدیریت تداوم کسب‌وکار به ترتیب بر نوع واکنش سریع، اما کوتاه‌مدت «کمک‌های اولیه» (مانند خاموش کردن آتش) و مراحل بازیابی و بازسازی طولانی‌مدت (مانند انتقال عملیات به مکان دیگری) متمرکز هستند.

• آموزش آمار استنباطی برای مدیریت و علوم انسانی — کلیک کنید

معرفی انواع بحران ها

در طول فرآیند مدیریت بحران، شناسایی انواع بحران‌ها از این جهت مهم است که هر بحران، استراتژی متفاوتی را می‌طلبد. بحران‌های بالقوه بسیار زیاد هستند، اما می‌توان آن‌ها را دسته‌بندی کرد.

لربینگر (یک متخصص در حوزه مدیریت بحران)، بحران‌ها را به 8 نوع مختلف دسته‌بندی کرده است:

1. بلایای طبیعی
2. بحران فناوری (تکنولوژیک)
3. تقابل
4. بدخواهی (شرارت)
5. تخلفات سازمانی (سوء رفتارهای سازمانی)
6. خشونت‌های محل کار
7. شایعه‌ها
8. حملات تروریستی / بلایای ساختِ دستِ انسان

1. بحران بلایای طبیعی

معمولا بلایای طبیعی، پدیده‌های زیست‌محیطی مانند زلزله، فوران‌های آتشفشانی، گردبادها و طوفان‌ها، سیل، رانش زمین، سونامی، طوفان و خشکسالی هستند که زندگی، اموال مردم و خود محیط زیست را تهدید می‌کنند.

مثال: زلزله 2004 اقیانوس هند (سونامی) یا زلزله سال 1382 بم

2. بحران فناوری

بحران‌های تکنولوژیک ناشی از استفاده انسان از علم و فناوری است. حوادث فناورانه، زمانی اتفاق می‌افتند که مشکلی در کل سیستم فناوری‌محور پیش می‌آید. (شکست‌های فناوری) برخی از بحران‌های تکنولوژیکی زمانی رخ می‌دهند که خطای انسانی باعث ایجاد اختلال شود (شکست‌های انسانی).

مردم تمایل دارند به جای خودشان، یک فاجعه تکنولوژیکی را مقصر بدانند. زیرا فناوری، ساخت انسان است و انسان می‌تواند آن را کنترل کند. در حالی که مردم کسی را مسئول بلایای طبیعی نمی‌دانند. هنگامی که یک حادثه فناوری‌محور، آسیب زیست‌محیطی قابل‌توجهی ایجاد می‌کند، بحران را به عنوان خسارت بزرگ طبقه‌بندی می‌کنند. برخی از نمونه‌ها شامل خرابی نرم‌افزار، حوادث صنعتی، نشت نفت و… می‌شوند.

مثال: فاجعه چرنوبیل یا حادثه نشت نفت اکسون والدز

3. بحران تقابل

بحران رویارویی (تقابل) زمانی رخ می‌دهد که افراد یا گروه‌های ناراضی با کسب‌وکارها، دولت و گروه‌های ذینفع مختلف، برای رسیدن به خواسته‌ها و انتظارات خود مبارزه کنند. نوع رایج بحران رویارویی، تحریم است و انواع دیگر آن عبارتند از اعتصاب، تحصن، اولتیماتوم به صاحبان قدرت، محاصره یا اشغال ساختمان‌ها، مقاومت یا نافرمانی از پلیس.

مثال: Rainbow/PUSH برند نایک را تحریم کرد.

4. بحران بدخواهی (شرارت)

زمانی که مخالفان یا افراد شرور، از ابزارهای مجرمانه یا دیگر تکنیک‌های افراطی به منظور ابراز خصومت یا خشم نسبت به یک سازمان، کشور یا سیستم اقتصادی یا به منظور کسب سود از یک شرکت، کشور یا سیستم اقتصادی استفاده می‌کنند، یک سازمان با بحران بدخواهی مواجه می‌شود.

مواردی مثل دستکاری محصول، آدم‌ربایی، شایعات مخرب، تروریسم، جرایم سایبری و جاسوسی از این دست بحران‌ها هستند.

مثال: قتل های شیکاگو تیلنول (Chicago Tylenol)

5. بحران تخلفات سازمانی

بحران، زمانی رخ می‌دهد که اقدامات مدیریت به ذینفعان آسیب می‌رساند یا آن‌ها را در معرض خطر آسیب قرار می دهد. لربینگر (Lerbinger)، سه نوع مختلف از بحران‌های تخلفات سازمانی را مشخص کرده است:

1. بحران‌های ارزش‌های مدیریتی منحرف
2. بحران‌های فریب
3. سوء رفتار مدیریت

---

معرفی رشته مدیریت بحران

با توجه به بحران‌های مختلفی که در کشورمان ممکن است اتفاق بیفتد، نیاز به پرورش نیروهای مختصص مدیریت بحران برای آمادگی نظری و عملی آن‌ها در شرایط بحرانی ضروری به نظر می‌رسید. به همین خاطر رشته مدیریت بحران در بعضی از دانشگاه‌های ایران معرفی شد و اقدام به جذب دانشجو کرد.

بررسی رشته مدیریت بحران در مقطع کارشناسی

متاسفانه هنوز تعداد دانشگاه‌هایی که در مقطع لیسانس اقدام به پذیرش دانشجوی مدیریت بحران می‌کنند، بسیار بسیار کم است. عملا هیچ دانشگاه دولتی‌ای در مقطع کارشناسی، برای این رشته ظرفیت ندارد. اگر می‌خواهید کارشناسی مدیریت بحران بخوانید، باید بگوییم که انتخاب شما بسیار محدود است و فقط چند دانشگاه آزاد و علمی‌کاربردی برای تحصیل در این رشته وجود دارد.

بررسی رشته مدیریت بحران در مقطع کارشناسی ارشد

در مقطع فوق‌لیسانس، شرابط برای علاقه‌مندان این رشته کمی بهتر می‌شود. در حال حاضر این دانشگاه‌ها در مقطع فوق‌لیسانس دانشجوی مدیریت بحران جذب می‌کنند:

• دانشگاه صنعتی مالک اشتر
• دانشگاه شهید باهنر –کرمان
• دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش جمهوری اسلامی ایران

• آموزش مدیریت رفتار سازمانی Organizational behavior — کلیک کنید

دروس رشته مدیریت بحران در مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد

متاسفانه، به خاطر کم بودن تعداد دانشگاه‌هایی که رشته مدیریت بحران را قبول می‌کنند، اطلاعات مناسبی از چارت تحصیلی دانشجویان کارشناسی این رشته در دسترس نیست. اما حدود 25 واحد عمومی در برنامه درسی دانشجویان این رشته وجود دارد. همچنین اگر رشته مقطع قبلی دانشجویان غیرمرتبط باشد، آن‌ها باید دروس جبرانی را نیز پشت سر بگذارند.

در مقطع کارشناسی ارشد به اطلاعات بیشتری دسترسی داریم. دانشجویان فوق لیسانس این رشته، 32 واحد تحصیلی دارند. این واحدها به شکل زیر تفکیک می‌شوند:

• دروس پایه: 14 واحد
• دروس تخصصی: 12 واحد
• پایان نامه: 4 واحد
• سمینار: 2 واحد

1. دروس جبرانی رشته مدیریت بحران در مقطع فوق لیسانس

• جامعه‌شناسی
• علم مدیریت
• علم سیاست
• تاریخ تحولات سیاسی اجتماعی ایران
• آمار
• علم اقتصاد
• فرماندهی و ستاد
• روش تحقیق
• نظریه‌های سیستمی
• نظریه‌های مدیریت
• مدیریت رفتار سازمانی

2. دروس پایه رشته مدیریت بحران در فوق لیسانس

• جامعه‌شناسی رفتارهای جمعی
• جامعه‌شناسی سیاسی ایران
• توسعه و پدافند داخلی
• مسائل اجتماعی ایران
• امنیت ملی در کشورهای جهان سوم
• زبان تخصصی
• جامعه‌شناسی نظم و تغییر اجتماعی

3. دروس تخصصی رشته مدیریت بحران در فوق لیسانس

• مدیریت بحران
• عملیات روانی در بحران
• حقوق و مدیریت بحران
• مدیریت در بحران فرضی
• برنامه‌ریزی شهری و امنیت

آشنایی با سازمان مدیریت بحران ایران

سازمان مدیریت بحران ایران، زیر نظر وزارت کشور مشغول به کار است. برای آشنایی با مشاغل مربوط به گرایش مدیریت بحران، اول بیایید با برخی از وظایف این سازمان آشنا شویم:

• شاید مهم‌ترین وظیفه سازمان مدیریت بحران را ایجاد هماهنگی بین مراکز مختلف استانی و جلوگیری از پیامدهای ناخوشایند حوادث غیرمترقبه بدانیم. مدیریت این حوادث طبیعی مثل سیل، زلزله، خشکسالی و… به عهده سازمان مدیریت بحران است.
• این سازمان وظیفه مستندسازی و تحلیل داده‌های مرتبط با حوادث را به عهده دارد. همچنین تلاش سازمان مدیریت بحران کشور این است که با برنامه‌ریزی درست، نهایت استفاده را از توان استان‌های مختلف کشور (چه بخش دولتی چه سازمان‌های خصوصی) ببرد.
• این سازمان تلاش می‌کند گروه‌ها و تشکل‌هایی را بین مردم ایجاد و آن‌ها را جهت‌دهی کند. همچنین وظیفه آماده کردن طرح‌های جامع مدیریت کاهش خطرپذیری (Risk Reduction Management) بر عهده سازمان مدیریت بحران کشور است.
• اگر حادثه یا اتفاق ناگواری در بخش‌های مختلف کشور رخ دهد، کارشناسان سازمان مدیریت بحران در آن محل حضور پیدا می‌کنند. این سازمان فعالیت‌های مربوط به نوسازی زیرساخت‌ها و سازه‌های مهم کشور را به عهده دارد.
• توسعه امور بیمه، تشکیل تیم‌های امداد و نجات، امور آتش نشانی و… بخشی دیگر از وظایف سازمان مدیریت بحران کشور است.

مشاغل مرتبط با مدیریت بحران

پس با توجه به این شرح وظایف، عمده مشاغل موجود در رشته مدیریت بحران مربوط به سازمان مدیریت بحران کشور می‌شود. اما بعضی از سازمان‌ها نیز نیازی به متخصصانی دارند که در شرایط بحرانی به کمک آن‌ها بیایند.

شاید بعضی از افراد مدیریت را یک خصلت ذاتی و ژنتیکی بدانند. مثلا شنیده‌اید که می‌گویند: «مدیریت در خونش است!». اما پیشرفت علوم مختلف و مطالعات گسترده در حوزه روش‌های مدیریت، به ما ثابت کرد این نظریه اصلا درست نیست. به زبان ساده، شما می‌توانید مدیریت را یاد بگیرید. به شرط این‌که خوب آموزش ببینید و تمرین کنید. فرادرس در یک دوره کاربردی، اصول مدیریت را به همه افراد آموزش می‌دهد. بعد از دیدن این دوره شما الفبای اصلی مدیریت را کامل آموزش می‌بینید. پیشنهاد می‌کنم با کلیک روی لینک زیر وارد این آموزش شوید:

• آموزش اصول مدیریت — کلیک کنید

جمع بندی موضوع رشته مدیریت بحران

رشته مدیریت بحران هنوز به شکل گسترده در کشور ما فراگیر نشده است. همانطور که در مقاله خواندیم، تعداد بسیار محدودی دانشگاه در مقاطع لیسانس و فوق لیسانس در این رشته پذیرش دانشجو داشته‌اند. مقطع دکتری این رشته هم هنوز در ایران وجود ندارد. اما با وجود تمام کم‌توجهی‌ها، این رشته اهمیت بسیار زیادی دارد و احتمال می‌رود در آینده حضور گسترده‌تری در دانشگاه‌ها، مراکز دولتی و خصوصی داشته باشد.

بیشتر بخوانید: دانشگاه های دارای رشته مهندسی پزشکی – معرفی، نحوه پذیرش، جنسیت و…